Zgodnie z przepisem art. 106 ust. 1 z dnia 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2021 r. poz. 2268, z późn. zm.), zwana dalej „ustawą”, świadczenia z pomocy społecznej przyznawane są, z wyjątkami wskazanymi w art. 106 ust. 2 ustawy, na podstawie decyzji administracyjnej po wcześniejszym przeprowadzeniu postępowania administracyjnego. Istotą tego postępowania jest ustalenie sytuacji wnioskodawcy ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji dochodowej. Ustaleń tych dokonuje się w wyniku przeprowadzonego rodzinnego wywiadu środowiskowego.

Kwestię przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego reguluje m.in. art. 107 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, zgodnie z którym rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się u osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej w celu ustalenia ich sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej oraz u osób, o których mowa w art. 103. Natomiast na podstawie art. 107 ust. 4 ustawy w przypadku ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej po raz kolejny, a także gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie, sporządza się aktualizację wywiadu. W przypadku osób korzystających ze stałych form pomocy aktualizację sporządza się, mimo braku zmiany danych, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, a w przypadku osób przebywających w domach pomocy społecznej - nie rzadziej niż co 12 miesięcy.

Rodzinny wywiad środowiskowy jest ustawowym narzędziem służącym zbadaniu sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej. Ustawa o pomocy społecznej określa także katalog dokumentów, na podstawie których ustala się sytuację osoby lub rodziny. To na podstawie przeprowadzonego wywiadu pracownik socjalny dokonuje bowiem analizy i oceny sytuacji danej osoby i formułuje wnioski z niej wynikające, stanowiące podstawę planowania pomocy.

Najbardziej istotna jest tu regulacja zawarta w art. 2 ust. 1 ustawy zgodnie z którą pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.

Rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy, zaś potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.

Powyższe przepisy mają zastosowanie do wszystkich świadczeń z pomocy społecznej, których przyznanie wymaga przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego i wydania decyzji administracyjnej.

Wskazane w przepisie art. 106 ust. 2 ustawy wyjątki od zasady wydawania decyzji w sprawach świadczeń z pomocy społecznej dotyczą następujących świadczeń:

1)      interwencja kryzysowa,

2)      praca socjalna,

3)      poradnictwo specjalistyczne,

4)      uczestnictwo w zajęciach klubu samopomocy oraz klubu samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi,

5)      schronienie w formie ogrzewalni i noclegowni,

6)      sprawienie pogrzebu,

7)      bilet kredytowany.

W przepisie art. 106 ust. 2 pominięto świadczenie, którego przyznanie nie wymaga ani wydania decyzji administracyjnej, ani przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego. Chodzi o świadczenie pieniężne w formie wynagrodzenia za sprawowanie opieki. Art. 53a ust. 2, który stanowi o ww. świadczeniu, wskazuje wprost na brak wymogu przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego.

Ponadto warto wskazać, iż art. 48a ust. 8 stanowi, iż pomoc przyznawana w formie tymczasowego schronienia w ogrzewalni lub noclegowni nie wymaga przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego oraz wydania decyzji administracyjnej, a wydatki poniesione za udzieloną pomoc nie podlegają zwrotowi. Także art. 48b określa, iż „pomoc doraźna albo okresowa” w sytuacjach kryzysowych nie wymaga przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego oraz wydania decyzji administracyjnej.

Tym samym dokonując interpretacji ww. przepisów ustawy o pomocy społecznej należy wywieść, iż w przypadku braku wymogu przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego ustawodawca wskazuje wprost na regulację, iż przyznanie danej formy pomocy  – „nie wymaga przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego”.

Dodatkowo należy podkreślić, iż wysokość należności z tytułu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej oraz z tytułu opłat określonych przepisami ustawy o pomocy społecznej (w tym także odpłatności za korzystanie z usług ośrodka wsparcia) podlegających zwrotowi oraz terminy ich zwrotu ustala się jedynie w drodze decyzji administracyjnej.

Należy zwrócić uwagę na art. 97 ustawy stanowiący, iż szczegółowe zasady ponoszenia odpłatności za pobyt w ośrodkach wsparcia, do których należy również klub samopomocy, ustala rada powiatu lub rada gminy w drodze uchwały. Opłatę za pobyt w ośrodkach wsparcia ustala podmiot kierujący w uzgodnieniu z osobą kierowaną, uwzględniając przyznany zakres usług. Osoby nie ponoszą opłat, jeżeli dochód osoby samotnie gospodarującej lub dochód na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty kryterium dochodowego.

Mając na uwadze powyższe oraz fakt, iż pomoc społeczna ma charakter subsydiarny, a osoby występujące o nią są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej, co wynika wprost z art. 4 ustawy o pomocy społecznej, tym samym ministerstwo  stoi na stanowisku, że w przypadku udzielania świadczeń z pomocy społecznej, jak również w przypadku udzielenia świadczenia w postaci uczestnictwa w zajęciach klubu samopomocy należy przeprowadzić rodzinny wywiad środowiskowy.